درمان استرس پس از سانحه در زمان جنگ | روانشناس نعمتی
مقدمه:
صدای آژیرها، تصاویر خونین، از دست دادن عزیزان و پناه گرفتن در تاریکی، تنها بخشی از واقعیت جنگ است. اما بعد از پایان هر انفجار، جنگ دیگری آغاز می‌شود— جنگی درون روان انسان. اختلال استرس پس از سانحه یا PTSD یکی از شایع‌ترین و در عین حال دردناک‌ترین پیامدهای روانی جنگ است؛ اختلالی که سال‌ها بعد از پایان جنگ، هنوز با فرد می‌ماند، خوابش را می‌رباید و زندگی‌اش را مختل می‌کند.
بخش اول: PTSD چیست؟
اختلال استرس پس از سانحه (Post-Traumatic Stress Disorder) حالتی‌ست که بعد از تجربه یا مشاهده یک رویداد بسیار تهدیدکننده یا فاجعه‌بار (مانند جنگ، تجاوز، تصادف شدید یا زلزله) بروز می‌کند.
ویژگی‌های اصلی PTSD:
- بازگشت مکرر و مزاحم خاطره‌ی رویداد (flashbacks)
- کابوس‌های شبانه
- اجتناب از مکان‌ها، افراد یا افکار مرتبط با سانحه
- تحریک‌پذیری، عصبانیت و بی‌خوابی
- احساس بی‌حسی عاطفی، بی‌اعتمادی به دیگران
- احساس گناه (به‌ویژه «گناه بازمانده»)
بخش دوم: چرا PTSD در جنگ بسیار شایع است؟
🔹 جنگ یک «رویداد ترومازا»ی چندبعدی‌ست:
- تهدید مستمر به مرگ یا زخمی شدن
- از دست دادن عزیزان
- قرار گرفتن در شرایط طاقت‌فرسا به‌مدت طولانی
- تحقیر، آوارگی، تجاوز، اسارت یا شکنجه
🔹 در جنگ، هیچ فضای امنی وجود ندارد؛ ذهن انسان هرگز استراحت نمی‌کند.
وقتی این فشار مداوم ادامه‌دار باشد، مغز و روان فرد دیگر نمی‌توانند "بازیابی" کنند، و PTSD شکل می‌گیرد.
بخش سوم: چه کسانی در جنگ بیشتر در معرض PTSD هستند؟
- گروه در معرض خطر دلایل افزایش ریسک
- سربازان خط مقدم تماس مستقیم با مرگ، مسئولیت‌پذیری، عذاب وجدان
- کودکان و نوجوانان عدم درک منطقی از رویداد، شکنندگی روانی
- مادران ترکیب اضطراب، مسئولیت فرزندان و از دست دادن عزیزان
- پناه‌جویان آوارگی، بی‌خانمانی، خشونت جنسی، تجاوز
- قربانیان تجاوز یا اسارت چندتروما و بی‌اعتمادی شدید
بخش چهارم: چطور PTSD خود را نشان می‌دهد؟
علائم ذهنی:
- خاطرات مزاحم، فلاش‌بک‌ها
- انکار رویداد یا بی‌احساسی کامل
- پرش از خواب با اضطراب شدید
- احساس بی‌ارزشی، بی‌معنایی زندگی
علائم جسمی:
- بی‌خوابی شدید
- تپش قلب، عرق شبانه
- ضعف سیستم ایمنی
- اختلال در گوارش، تنفس یا دردهای عصبی
بخش پنجم: راهکارهای درمانی برای PTSD ناشی از جنگ
✅ 
روان‌درمانی تخصصی تروما
رویکردهای اثربخش:
درمان شناختی رفتاری (CBT-Trauma Focused): بازسازی افکار تحریف‌شده مانند "من مقصرم"، "هیچ‌کس امن نیست"
درمان EMDR (حرکات چشم برای پردازش مجدد خاطره): کاهش بار هیجانی خاطرات تروما
درمان مبتنی بر ذهن‌آگاهی (Mindfulness Therapy): آموزش زندگی در لحظه بدون بازگشت مکرر به خاطرات
روان‌درمانی پویشی: کندوکاو در ریشه‌های عمیق‌تر ترس، گناه یا خشم
✅ ۲. دارودرمانی
در صورت شدت بالای علائم، روانپزشک ممکن است داروهایی تجویز کند:
- ضد افسردگی‌های SSRI (مثل اس‌سیتالوپرام یا سرترالین)
- آنتی‌سایکوتیک‌ها یا داروهای ضد اضطراب در مواقع خاص
- داروهای تثبیت‌کننده خلق برای کنترل نوسانات شدید احساسی
⚠️ درمان دارویی باید فقط تحت نظر پزشک متخصص کودک، نوجوان یا بزرگسال انجام شود.
✅ ۳. گروه‌درمانی و حمایتی
- ملاقات با بازماندگان مشابه برای درک "تنها نبودن"
- تقویت همدلی اجتماعی و کاهش احساس بیگانگی
- گروه‌های آنلاین یا حضوری حمایت روانی بعد از جنگ
✅ ۴. درمان‌های مکمل و بازسازی روان
- هنر‌درمانی، موسیقی‌درمانی، یوگا یا نوشتار‌درمانی
- بازسازی روتین زندگی (خواب، تغذیه، ورزش، تفریح)
- مشارکت در فعالیت‌های مفید (مانند کمک داوطلبانه)
بخش ششم: چگونه از PTSD در زمان جنگ پیشگیری کنیم؟
- آموزش «مقابله روانی در بحران» به شهروندان
- حضور فعال روانشناسان در پناهگاه‌ها، بیمارستان‌ها و اردوگاه‌ها
- فراهم‌سازی امکانات امن برای تخلیه روانی پس از هر حادثه
- حمایت قانونی و اجتماعی از قربانیان خشونت
بخش هفتم: اگر PTSD درمان نشود چه اتفاقی می‌افتد؟
- تبدیل به اختلالات مزمن اضطراب، افسردگی، وسواس یا حتی روان‌پریشی
- افزایش احتمال اعتیاد، طلاق، طرد اجتماعی و خودکشی
- مشکلات شدید در خواب، رابطه با دیگران و شغل
- انتقال «زخم روانی» به نسل بعد (فرزندان)
نتیجه‌گیری:
جنگ تمام می‌شود، اما برای بسیاری از بازماندگان، ترکش‌ها در ذهن‌شان باقی می‌ماند. PTSD زخمی است که اگر درمان نشود، عمیق‌تر و مزمن‌تر می‌شود. با کمک علم روان‌شناسی، همراهی جامعه، پذیرش قربانی و حمایت درمانی چند‌لایه، می‌توان به زندگی بعد از جنگ امید داشت.
بازماندگان جنگ، قهرمان‌هایی خاموش‌اند؛ باید صدایشان را شنید، دردشان را دید و کمک‌شان کرد تا دوباره بخندند، زندگی کنند و احساس امنیت داشته باشند.
